چالش های اقتصاد و سیاست در ایران      نشست روزچهارشنبه 27 آذر ماه اقتصاددان برجسته دکتر محسن رنانی با انجمن علوم سیاسی ایران بازتاب گسترده ای یافت. این نشست که به اهتمام کمیته دانشجویی انجمن علوم سیاسی ایران و گروه روندهای فکری پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه در خانه اندیشمندان علوم انسانی و تحت هدایت و مدیریت چند ماهه ی دکتر قدیر نصری عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی برگزار گردید؛ از سلسله نشست های پروژه "ماکجا ایستاده ایم؟" است که حضور گسترده و پرسوال مخاطبین و بازتاب وسیع رسانه ای آن از اهمیت علمی و عطش جامعه ایران به آگاهی از مهمترین مسایل کشور خبر می دهد. این گردهمایی علمی در آخرین روزهای پاییزی بازتاب بیش از انتظاری در سایت های خبری، خبرگزاری ها و روزنامه هایی نظیر؛ فرارو، روحانی نیوز، انتخاب، سفیر نیوز، تابناک، شرق پارسی، ندای انقلاب ، فارس نیوز و آفتاب یافت. تیتر هایی چون؛ هیچ کس صدای مرا نشنید! ، ناظر سقوط بهمن هستم، محسن رنانی در تحلیل اقتصادی مناقشه اتمی ایران می گوید و.....  از جمله تیترهای است که برای این جلسه انتخاب شده است برای آشنایی مخاطبان تنها به انتشار گزارش  روزنامه اعتماد اکتفا می نمایم:                                                         **************************       وقتی از محسن رنانی پرسیده می شود که روند آینده اقتصاد ایران را چگونه ارزیابی می کند، سوال را خطرناک ارزیابی می کند، می خندد و می گوید ترجیح می دهد که درباره این سوال سکوت کند و در این باره اظهارنظر نکند. این در حالی است که عصر روز چهارشنبه 27 آذرماه این استاد نام آشنای اقتصاد دانشگاه اصفهان تقریبا از پاسخ دادن به هیچ سوالی درباره پروژه فکری و آثارش طفره نرفت و با حوصله و متانتی مثال زدنی به نقدهایی که دانشجویان یا مخاطبان نشست بر او وارد آوردند، گوش کرد و با پذیرش برخی از آنها یا تشریح دیدگاه هایش کوشید از بدفهمی ها ابهام زدایی کند. در این نشست که در ادامه نشست های «در کجا ایستاده ایم» در خانه اندیشمندان علوم انسانی به همت انجمن علوم سیاسی ایران برگزار می شد، ابتدا آرش ابراهیمی دانش آموخته اقتصاد انرژی روایتی از دیدگاه های دکتر رنانی در سه کتاب «بازار یا نابازار» (1376)، «چرخه های افول اخلاق در اقتصاد» و «اقتصاد سیاسی مناقشه اتمی ایران» (1392) و سایر مقالات و گفت وگوهای ایشان از جمله «سقوط سرمایه اجتماعی» (1381)، عرضه کرد و برخی از مهم ترین مفاهیمی را که دکتر رنانی در حوزه اندیشه اقتصادی و سیاسی ما وارد کرده چنین خواند: سرمایه اجتماعی، تله بنیانگذار، آنتروپی اقتصادی، تکینگی اقتصادی، سرمایه های نمادین، کهولت اقتصادی، امتناع سیستمی و اقتصادی، دولت مردد و دولت متناقض. سپس روزبه حاتمی محقق امنیت بین الملل و نسرین قنواتی، دانشجوی دکترای سیاستگذاری عمومی نقدهایی متعدد به دیدگاه های دکتر رنانی وارد کردند. ادامه نشست با پاسخ های دکتر رنانی همراه بود. اگرچه جلسه به همین جا ختم نشد و روند پرسش و پاسخ ها از سوی مدعوین و حضار جلسه تا حدود سه ساعت ادامه داشت. در ادامه با توجه به محدودیت های صفحه ناگزیر از آن هستیم که به مهم ترین بخش از پاسخ های دکتر رنانی بپردازیم:        متنی برای به وحشت انداختن سیاستمداران    دکتر رنانی در آغاز از برگزاری این نشست جدی اظهار خرسندی کرد و گفت: از زمانی که کتاب «اقتصاد سیاسی مناقشه اتمی» را به صورت اینترنتی منتشر کردم، هیچ کس نقد جدی بر کتاب نکرده بود که امری نگران کننده است. حتی در جلسه مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری احساس کردم که دست اندرکاران حوزه انرژی یا کتاب را نخوانده بودند یا موافق تحلیل ها نبودند. من در نگارش این کتاب همچون آدمی بودم که پای کوهی ایستاده و ناظر سقوط بهمن است و فقط می خواهد داد بزند. در زمان نگارش کتاب احساس می کردم همه چیز دارد به زیان ما تمام می شود و فقط باید بقیه را آگاه کرد. دنبال یک نوشته علمی نبودم، بلکه قصدم نگارش متنی بود که هر سیاستمداری که می خواند، وحشت کند. این وحشت به تدریج در من شکل گرفت. از سال 1384 با مساله خط لوله گاز پاکستان و حتی پیش از آن متوجه این موضوع شدم که ما در حال طی کردن یک مسیر خطا هستیم. البته جلوی بلوغ تمدنی را نمی شود گرفت، اما باید به آن و پیامدهایش آگاه شد.       عصر انقلاب به پایان رسیده است    به روایت آرش ابراهیمی نظریه اساسی کتاب «اقتصاد سیاسی مناقشه اتمی ایران» این است که غرب با یک بحران خودساخته می خواهد با ناامن نشان دادن منطقه خاورمیانه و بالانگه داشتن قیمت نفت سرمایه گذاری در انرژی های نو را در کشورهای خودش توجیه پذیر کند. دکتر رنانی درباره این اثر گفت: من خوشحالم که الگوی انرژی جهانی در حال تحول است و نفت از دسترس دولت ایران خارج می شود. اما در آن زمان فکر می کردم حوادثی در حال وقوع است که ممکن است آینده ما را متاثر سازد. بنابراین دنبال وارد کردن یک ضربه فکری به سیاستمداران بودم. به همین خاطر عامدانه پیش بینی هایم را افراطی آوردم، اما به دلیل تکینگی که در فناوری رخ می دهد، پیش بینی های ما از واقعیت عقب می افتد. یعنی واقعیت سرعتش بیشتر از ذهن من است. به همین خاطر عصر انقلاب به پایان رسیده است. نکته دیگر اینکه من یک دانش آموخته اقتصادم و دانشم در سایر حوزه های علوم انسانی در حد نیازم برای تحلیل اقتصادی بوده است. اقتصاددانان بزرگ تاکید دارند که یک اقتصاددان لازم است که تاریخ، روانشناسی و فلسفه نیز بداند. نکته سوم دیگر آنکه یک الگوی روش شناختی به نام ابزارگرایی وجود دارد. در این الگو دنبال درستی یا غلطی تئوری ها نیستیم. تئوری ها می خواهند به ما پیش بینی های خوبی ارائه دهند. من البته ابزارگرا نیستم، اما این یکی از متدهایی است که اقتصاددانان از آن استفاده می کنند. بر این اساس حتی اگر تئوری های من غلط باشد، اما بسیاری از پیش بینی های آن حتی زودتر از موعد محقق شده است. من در کتاب پیش بینی کردم که امریکا بین 2020 تا 2030 از وابستگی نفت آزاد می شود، این در حالی است که امریکا اعلام کرده که ما 2020 صادرکننده نفت خواهیم بود، حتی پیش بینی من آن است که این امر زودتر رخ می دهد. یعنی 2018 پایان واردات نفت امریکا خواهد بود.        یک نئوکلاسیک نهادگرا هستم    دکتر رنانی در توضیح رویکردش به اقتصاد، خود را یک نهادگرای نئوکلاسیک خواند و گفت: به نظر من نهادگرایی جدید قصد ابطال نئوکلاسیک ندارد، بلکه قصد تکمیل آن را دارد. البته نهادگرایی هنوز الگوی بالغی نیست. بنابراین ناچاریم که بر پایه نئوکلاسیک بایستیم و از نهادگرایی بهره ببریم. درباره آدام اسمیت هم معتقدم که هم در غرب و هم بیشتر در ایران جفا شده است. آدام اسمیت برخلاف تصور یک اندیشمند خشک یکجانبه نگر نبوده است که همه چیز را در چارچوب اقتصاد ببیند. او پیش از آنکه اقتصاددان باشد، یک فیلسوف اخلاقی بوده است و پیش از انتشار «ثروت ملل» کتاب «نظریه احساسات و عواطف اخلاقی» را نگاشته است. به نظر من فرض اسمیت آن است که روابط اخلاقی وجود دارد و با این مفروض یک اقتصاد بازاری را تبیین می کند. او کتاب را برای آدمیانی نوشته که دو وجه اخلاقی و عقلانی دارند. عقلانیت به تنهایی نمی تواند انسان را راضی کند، ممکن است رفاه فراهم آورد، اما خرسندی را ایجاد نمی کند. انسان ها بیش از آنکه دنبال رفاه باشند، دنبال خرسندی هستند. برای خرسندی عقلانیت و اخلاق توامان لازم است، وجهی که سرمایه اجتماعی به اقتصاد اضافه می کند. همچنین اسمیت قبول دارد که دولت اگرچه به دلیل اطلاعات ناقص شر لازم است، اما در قسمتی که اطلاعات دارد، خیرخواه عمل می کند. بنابراین دولت باید در حوزه های لازم تا حدی که اطلاعات دارد، وارد شود. اما دولت وقتی خیرخواه است که یکپارچه باشد. وقتی یک دولت دارای نفوذ ناهمگن و پاره پاره باشد، حتی اگر بخواهد هم نمی تواند خیرخواه باشد. خیر زمانی پدید می آید که پاره های دولت در همکاری با هم به سمت اهداف واحدی باشند. وقتی پاره های قدرت به سمت اهداف متنافری رود، خیری در پی ندارد و هزینه ها و بودجه یی که صرف می کند، صرف ایجاد بی ثباتی و آنتروپی می شود.        با اقتصاد زندگی می کنم    دکتر رنانی در پاسخ به نقدی که چرا در آثارش راهکار عملی ارائه نمی کند، گفت: ساحت های اندیشمندان اقتصادی متفاوت است. برخی چون نوبلیست ها به خط شکنی مرزهای دانش می اندیشند. در ایران هم کسانی که دانشجویان دکترا را هدایت می کنند، مرز دانش در ایران را جلو می برند. گروه دیگری از اندیشمندان قصدشان این است که نظریه ها را تبدیل به ابزاری برای سیاستگذاران کنند. اما گروه سوم اندیشمندان آن دسته است که دانش عمومی را در حوزه اقتصاد ارتقا می دهند. من معتقدم که درک سیاستمداران از اقتصاد از عامه مردم خیلی بالاتر نیست. مثلاهنوز هم شاهدیم که در تمام دولت ها مفهوم اشتغال را با فرصت شغلی خلط می کنند. درک عمومی ما از اقتصاد پایین است. تلاش من در سال های اخیر بیشتر در ارتقای فهم عمومی از اقتصاد بوده است، یعنی کوشیده ام مفاهیم پیچیده اقتصاد را به عرصه عمومی بکشانم. این باعث می شود که ما مردم ابزار نقد داشته باشند و اقتصاد را شفاف تر کند. من در دو عرصه اول کمتر وارد شده ام، اگرچه دانشجوی دکترا هدایت می کنم، اما قصدم نوبلیست شدن نیست، بلکه می خواهم درک خودم را افزایش دهم. از این رو ماموریت ارائه راهکار سیاسی برای خودم متصور نیستم. پراکندگی در کارم را می پذیرم. اینکه در زمینه اقتصاد فیزیک، سرمایه های اجتماعی، مدل های انرژی، فلسفه علم و... کار کرده ام، ممکن است، نقص باشد. یک عالم باید یک رشته را دنبال کند. اما این ورود گاهی هم لازم است. معیار من در ورود به این رشته ها احساس نیاز خودم بوده است. بنابراین هم از تدریس و هم در تحقیق و مطالعه قصدم رضایت شخصی بوده است. شاید رمز موفقیت در عرصه عمومی هم همین امر بوده است. من برای خودم یک ماموریت علمی، تخصصی که در حوزه یی خط شکن باشم، تعریف نکرده ام. بیشتر می خواهم با اقتصاد زندگی کنم. البته دغدغه جدی امروز من که شاید ناشی از همصحبتی با جناب علی رضاقلی، نویسنده کتاب «جامعه شناسی نخبه کشی» باشد، این است که کتابی راجع به توسعه نیافتگی اقتصاد ایران بنویسم.        عبور تمدنی به جای گفت وگو یا نزاع تمدن ها: استراتژی غرب    دکتر رنانی در ادامه به نقدهایی که به کتاب «مناقشه اتمی» از حوزه علوم سیاسی به او انجام شده پرداخت و گفت: تمام اطلاعات آماری کتاب مستند است. هدف اولیه کتاب تدوین یک اثر آکادمیک نبود. اما این بدان معنا نیست که برای آمار کتاب منبع و ماخذ ندارم. من این کتاب را داستان وار نوشتم. چون سیاستمداران ما که حوصله کتاب خواندن ندارند. اما متاسفانه همین هم رخ نداد. درباره گنگ و مبهم بودن مفاهیم توضیحاتی داده ام. مثلامرادم از غرب امریکا و کشورهای اروپایی است. این کتاب در گام نخست هشدار درباره آینده انرژی است و گام بعدی اش هشدار به تمدن اسلامی است. غرب نه می خواهد که به نزاع تمدن ها برسد، نه می خواهد به گفت وگوی تمدن ها برسد. بهترین راه حل برای غرب عبور از تمدن اسلامی و فاصله گرفتن از آن است. بهترین روش هم برای این کار قطع وابستگی غرب به منابع نفتی دنیای اسلام است. البته من در طول نگارش کتاب هیچ مشورتی با کارشناسان روابط بین الملل نداشته ام و از اطلاعاتی هم استفاده کرده ام که نظریه ام را تقویت می کند. این هم که گفته می شود پیش بینی های کتاب قاطع و بدون سند است، به انگیزه اولیه ام از نگارش کتاب بازمی گردد. البته برخی پیش بینی های کتاب محقق شده است.        چین و روسیه از مناقشه اتمی ایران منتفع می شوند    دکتر رنانی در بخش دیگر پاسخ به انتقادات گفت: من بازی انرژی را در کتاب یک بازی بازاری دیده ام. معتقدم که غرب انحصارگر است و ابزارهای تعیین قیمت را دارد. در بازاری که طرف انحصارگر است نباید وارد شد. البته در کتابی که نوشته شده در مساله مناقشه اتمی ایران، جهان را دارای دو بازیگر غرب و ایران دیده ام، اما معتقدم که هند و روسیه و چین نیز در این بازی حضور دارند و معتقدم که این بازی که امریکا طراحی کرده به نفع روسیه و چین هم هست، یعنی آنها هم می خواهند که مناقشه ادامه پیدا کند. در کتاب گفته ام که امکان ندارد که تا زمانی که مناقشه هست، نیروگاه اتمی بوشهر را روسیه راه اندازی کند.        نظریه بازی ها به جای تئوری توطئه    یکی از نقدهای مهم و مکرر به کتاب دکتر رنانی آن است که با وجود ادعایش که از نظریه بازی ها بهره گرفته، از نظریه توطئه استفاده می کند. او خود در پاسخ به این نقد گفت: تصور من از توطئه این است که یکی از طرفین نقشه بکشد و بخواهد به طرف دیگر ضربه بزند. در حالی که نظر من آن است که یک بازی شروع شده و امریکا و غرب کوشیدند به نحوی بازی کنند که ما را به یک استراتژی خاص بکشانند. یعنی آنها مربی تیم ما را به سمتی کشاندند که به یک شکل خاصی تیمش را هدایت کند. این تفاوت ظریفی میان نظر من و نظریه توطئه است. در توطئه از پیش از بازی صحنه طوری طراحی می شود که به نفع یک طرف باشد، در حالی که نظریه من می گوید که بازی از پیش شروع شده و بازیگران طوری بازی می کنند که تیم مقابل را آچمز کنند.        مناقشه اتمی به هدف حرکت به سوی انرژی های پاک    دکتر رنانی در بخش دیگری به استدلال اصلی کتابش که بازی غرب برای بالابردن و بالانگه داشتن قیمت نفت برای جایگزین کردن سایر منابع انرژی از سوی سرمایه گذاران است، پرداخت و گفت: اینکه امریکا از زمان شوک اول نفتی (1973 جنگ اعراب و اسراییل) به دنبال استقلال انرژی بوده است، درست است. در آن زمان استفاده از منابع غیرمتعارف فسیلی خیلی گران بود. انرژی های پاک هم دور از دسترس بود. مهم ترین انرژی فسیلی هم انرژی اتمی بود که سراغش رفتند. اما از زمانی که انفجارهایی چون چرنوبیل رخ داد، افکار عمومی مانع از حرکت به آن سمت شد. اما افزایش های ادواری قیمت نفت، کمک می کند که آن منابع نامتعارف به تدریج اقتصادی شود. شوک نفتی بعدی یعنی انقلاب ایران (1979) نیز به افزایش قیمت نفت کمک کرد. اما از سال های 2000 به بعد چشم انداز انرژی های نو افق جدیدی را باز کرد. ضمن آنکه اصولاامریکایی ها حدود 30 سال از فناوری موجود در بازار جلوتر هستند. یعنی فناوری ای که در سال 2000 در پنتاگون و مراکز محرمانه تحقیقاتی امریکا ارائه می شود، در سال 2020 یا 2030 به بازار معرفی می شود. از این رو می توان گفت در سال 2000 که استفاده از انرژی های نو خیلی در کمون به سر می برد، در مراکز تحقیقاتی محرمانه غرب بسیار رشد کرده است. یعنی آنها چشم اندازی وسیع را می بینند که فقط نیازمند سرمایه برای ورود این فناوری به بازار است. بنابراین معتقدم که غرب با شوکی که در عراق ایجاد می کند، قیمت نفت را دچار جهش اولیه می کند و بعد با مناقشه اتمی ایران اجازه به سقوط آن نمی دهد. اما اصلی ترین کار مناقشه این است که اجازه ندهند قیمت نفت پایین بیاید. کما اینکه ظرف 10 سال از 2003 تا 2013 تقاضای جهانی نفت تنها 10 درصد افزایش یافته (سالی یک درصد) است اما قیمت نفت 300 درصد افزایش داشته و اینها با هم همخوانی ندارد. طبیعی است که وقتی قیمت نفت افزایش می یابد، استفاده از انرژی های نامتعارف فسیلی هم به صرفه می شود. البته این برای امریکا و غرب خوب است. یعنی الان که می شود روی انرژی های نامتعارف سرمایه گذاری کرد، این کار صورت بگیرد تا اعتیاد به نفت کم شود. در این فاصله انرژی های نوی پاک فرصت بازسازی دارند. این امر رخ می دهد. ظرف سه سال گذشته هزینه تولید برق از انرژی خورشیدی نصف شده است. مهم این است که چین وارد این بازار شده و بازار به تعبیر خودمانی خراب می شود، یعنی هزینه پنل های خورشیدی به قدری پایین می آید که همه ناچار از استفاده از آنها هستیم. وقتی امریکا به عراق حمله کرد، سرمایه گذاری در انرژی خورشیدی سالانه 5/1 درصد رشد می کرد. بین سال های 2012 و 2013 بالای 70 درصد رشد کرده است. این یعنی جهش ها نجومی خواهد شد. بنابراین غرب می خواهد به سرعت گذار از اعتیاد بیفزاید. البته ممکن است 10 یا 20 سال دیگر فناوری هایی ابداع شود که از منابع جدید کشف شده استفاده های نویی صورت بگیرد. ضمن آنکه ممکن است از این منابع استفاده های پاک صورت بگیرد. مثل نسل چهارم انرژی های اتمی که بسیار پاک هستند و خطرات نیروگاه منفجر شده در ژاپن را ندارند. نکته این است که رشد گرمایشی زمین باید متوقف شود. اگر روند گرمایش زمین با این سرعت کنونی ادامه یابد، تا 30 سال آینده صد کیلومتر سواحل دریاها و اقیانوس ها زیر آب می رود و این یعنی نصف ثروت غرب (مراکز تجاری اصلی در حاشیه سواحل) زیر آب می رود. بنابراین نباید آب دریاها بالابیاید. تنها راه هم آن است که جهان تا قبل از 2030 به سمت انرژی های نو حرکت کند. این هم که حمله امریکا را فقط در بعد افزایش قیمت دیده ام، قبول دارم. دانش من برای دیدن ابعاد دیگر کافی نیست. ضمن آنکه معتقدم در اتخاذ تصمیم سیاسی باید اهداف اصلی پنهان شود. درباره اهداف دیگر همه صحبت کردند. هیچ کس راجع به انرژی حرف نزد. اگر امریکا 50 سال هم نفت عراق را مجانی ببرد، پولش به اندازه خرجی که در این کشور کرده نمی شود. بنابراین اهداف اصلی در تصمیمات سیاسی پنهان هست.            محسن آزموده،  روزنامه اعتماد، شماره 2856 به تاریخ 30/9/92، صفحه 11 (اندیشه)